پاسخ این سوال مبحثی بسیار ویع است که در اینجا نمی گنجد. اما می شه گفت:
1. سوال صحیح نیست!
سوال: فلان آهنگ / گوشه / قطعه / تصنیف / ترانه در چه دستگاهی یا چه مایه ای است؟
کلمه موسیقی معنایی وسیعتر از آواز و حتی دستگاه دارد. پس نمی تواند زیرمجموعه دستگاه یا آواز باشد.
برای مثال ما موسیقی ایرانی (سنتی)، پاپ، کلاسیک، راک، جاز، محلی و ... داریم که در مورد آهنگ های موسیقی ایرانی میشه این سوال را بپرسیم که این آهنگ در چه دستگاهی است. این سوال شامل موسیقی محلی هم میشه اما چون معمولا موسیقی محلی با آوازها (با تعریف خاص خود، نه آواز خواندن) سرو کار دارد میشه پرسید که این آهنگ در چه مایه یا گوشه ای است.
2. پس از موسیقی مقامی، اتفاقات زیادی افتاد و کم کم موسیقی دستگاهی شکل گرفت. به این ترتیب که تعدادی از گوشه ها (قطعات کوچکی) را که با هم به طریقی ارتباط داشتند دسته بندی کردند و آنها را با منطق خاصی پشت سر هم ترتیب (ردیف، ردیف) کردند و مجموعه ای به عنوان ردیف موسیقی دستگاهی بوجود آوردند.
درابتدا این ردیف کوچک و فقط شامل گوشه های اصلی بود. به مرور زمان به این گوشه ها افزوده شد و برخی گوشه ها چون دشتی کم کم دارای ماهیتی مستقل تر پیدا کردند. ماهیتی والد و فرزندی. (آواز دشتی، فرزند دستگاه شور) یعنی با به ارث بردن مشخصات اصلی دستگاه که با داشتن خصوصیات خاص خودش که حالو هوایی خاص ایجاد میکند.
نام دستگاه ها و آواز ها در جواب قبلی آمده است.
ردیف های متفاوت از افراد مختلف در واقع ترتیب های متفاوت این گوشه هاست.( البته که تغییراتی در نغمه ها دیده می شود، گاه نزدیک و گاه کاملا متفاوت! که دلایل مختلفی دارند)
بعضی از آنها مخصوص آموزش بوده و برخی دیگر ردیف های پیشرفته (دوره عالی) می باشد. بعضی از ردیف ها مخصوص تکنیک های ساز (ردیف سازی) و برخی دیگر برای تکنیک های آواز تهیه و تنظیم شده اند (ردیف آوازی) که معروفترین آنها، ردیف آموزشی میرزاعبدالله برای تار و سه تار می باشد.
ردیف ها در دوره های مختلف بر اساس نظر تئورسین ها مختلف دسته بندی متفاوتی داشته اند. شاید شنیده باشید که می گویند موسیقی ایرانی دارای 7 دستگاه و 5 آواز است. اما همانطور که در پاسخ زیر می بینید 6 آواز نوشته شده!!! این به این دلیل است که برخی آواز بیات کرد را به اندازه کافی متفاوت از دستگاه شور نمی دانند (بحثی مفصل). یا به نظر پروفسور هرمز فرهت (کتاب دستگاه در موسیقی ایرانی) باید گفت 12 دستگاه! یا از دید آقای محمدرضا لطفی (برنامه شناخت موسیقی دستگاهی ایران، رادیو فرهنگ) آواز اصفهان متعلق به دستگاه شور است نه همایون! و ....
یک آهنگ بر اساس فواصل و حالت ها (شامل نت ایست، نت شاهد و ...) در یکی از دستگاه ها قرار می گیرد و در مورد دستگاه شور و همایون بنا به پارامترهای مختلف (یک یا چند پارامتر که برای هر یک از آوازها متفاوت است) در آواز ابوعطا یا ... قرار می گیرد. یا شاید در مایه خاصی مثل شوشتری.
برای آشنایی اساسی با این دسته بندی ها و اصول و قواعد می توان به ترتیب از منابع زیر استفده کرد:
1. برای آشنایی با نغمات، فواصل و موسیقی ایرانی به صورت شنیداری (مبتدی):
محمدرضا فیاض، شناخت دستگاه های موسیقی ایرانی، انتشارات ماهور
2. برای آشنایی با فواصل و درک اولیه موسیقی ردیف میرزاعبدالله و مکاتب موسیقی (متوسطه):
محمدرضا لطفی، شناخت موسیقی دستگاهی، رادیو فرهنگ (منبع: سایت آوای شیدا)
3. برای آشنایی بیشتر با پله های اصلی دستگاه ها و شنیدن مایه های اصلی (متوسطه):
حسین علیزاده ، ردیف موسیقی دستگاهی دوره متوسطه (اجرا با سه تار)
5. برای درک تفاوت نظرها و نظریه پروفسور فرهت و شناخت هسته اصلی گوشه های فرمیک و اصلی هر دستگاه (دانش لازم برای دوره آموزشی اصلی):
پروفسور هرمز فرهت، دستگاه در موسیقی ایرانی
6. به صورت موازی با 3 می توان به مجموعه ساز و سخن خالقی نیز گوش کرد و این دو را با هم مقایسه نمود (دانش لازم برای دوره آموزشی اصلی):
روح الله خالقی، شناخت دستگاه های موسیقی ایران (مجموعه ساز و سخن)
7. بدیهی است که شنیدن و نواختن ردیف میراعبدالله از مرحله 2 به بعد بسیار تأثیر گذار خواهد بود (دوره اصلی آموزشی)
8. دیگر ردیف ها: ردیف های آوازی اساتید عبدالله دوامی، محمود کریمی و ردیف های سازی: حسن کسایی، صبا، پایور، معروفی، آقا حسینقلی، ردیف دوره عالی علی اکبرخان و ... نیز پس از درک و نواختن ردیف آموزشی میرزاعبدالله بسیار مفید است (اینکه کدام کی کار شود بسته به شناخت شخص و توانایی و نیاز اوست)
